Osobowość anankastyczna, inaczej zwana obsesyjno-kompulsyjną, charakteryzuje się ogromną potrzebą kontrolowania siebie i sytuacji w otoczeniu. Osoba anankastyczna przywiązuje wielką wagę do porządku w życiu, dąży do ujmowania wszystkiego w ramy i zasady. Cechuje się obsesyjnym perfekcjonizmem, co często przejawia się jako pracoholizm.
W życiu codziennym objawia się to zwykle perfekcjonizmem i zwracaniem uwagi na najmniejsze szczegóły. Osoba taka jest zawsze punktualna, wykonuje swoją pracę dokładnie i sumiennie, wszystko sprawdza po kilka razy. Ściśle trzyma się zasad i regulaminów. Można by pomyśleć – pracownik idealny. Jednak niekoniecznie tak jest. Zalety te stają się wadami, gdy przekraczają granice normy.
W przypadku osoby anankastycznej perfekcjonizm może bardzo przeszkadzać, gdyż uniemożliwia jej normalne funkcjonowanie w nieperfekcyjnym, nieuporządkowanym świecie. Przykładowo, ktoś taki może mieć problem z doprowadzaniem zadań do końca, bo uważa, że nigdy nie będą zrobione wystarczająco dobrze. Nie potrafi też podejmować decyzji z powodu wiecznych wątpliwości i strachu przed konsekwencjami. Mimo ambicji i pracowitości ma więc problem z osiąganiem celów – także dlatego, że cele, które sobie wyznacza, są w praktyce nieosiągalne.
Jakość życia takiej osoby jest obniżona przez ciągłe zamartwianie się i poczucie winy. Problemem jest także skłonność do pracoholizmu, nieumiejętność odpoczywania i relaksowania się. Częste (choć niekonieczne) jest nadmierne przywiązywanie wagi do porządku i czystości. Osoba taka nie umie sobie pozwolić na czas wolny, póki mieszkanie nie będzie lśniące i nieskazitelne.
Ten typ osobowości może też bardzo utrudniać relacje z ludźmi. Osoba stawia bardzo wysokie wymagania nie tylko sobie, ale i innym. Oczekuje od nich, że dadzą się wtłoczyć w sztywne ramy. Jest też nieelastyczna i nie umie adekwatnie reagować na zmieniające się sytuacje – w tym na cudze zmiany nastrojów, planów i poglądów. Może być odbierana przez otoczenie jako zbyt krytyczna i chłodna emocjonalnie.
Nie należy tego typu osobowości mylić z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi – mimo podobnej nazwy. Oba rodzaje zaburzeń mogą współwystępować, lecz nie są one tożsame. Osobom z OCD towarzyszą natrętne myśli i wyobrażenia, wraz z potrzebą ich rozładowania. To z nich może wynikać np. obsesyjna potrzeba sprzątania bądź nieustannego mycia rąk. Natomiast osoby anankastyczne zwykle takich myśli nie mają, a ich lęk i potrzeba powtarzania czynności wynika z perfekcjonizmu. Osobowość anankastyczna ma też wspólny element z narcyzmem – dążenie do perfekcji. Jednak narcyzm łączy się z wysoką samooceną, podczas gdy przy osobowości anankastycznej jest ona niska.
Skąd wynika ten perfekcjonizm? Przyczyn można się dopatrywać w środowisku rodzinnym i w doświadczeniach z dzieciństwa i wczesnej młodości. Możliwe, że rodzice bądź opiekunowie osób anankastycznych podchodzili nadmiernie rygorystycznie do ich wychowania, stawiali im wysokie wymagania i kładli nadmierny nacisk na przestrzeganie reguł, podczas gdy wszelkie spontaniczne zachowania były krytykowane.
Osoby anankastyczne trafiają na psychoterapię zwykle wskutek trudności w relacjach z innymi ludźmi i poczucia niezrozumienia ze strony otoczenia. Psychoterapia trwa zwykle długo, nawet do dwóch lat. Za najbardziej skuteczną uznaje się terapię poznawczo-behawioralną.