Według Bussa i Plomina temperament to zespół zdeterminowanych genetycznie cech osobowości, które ujawniają się już na najwcześniejszym etapie życia. Struktura temperamentu jest określana przez trzy główne cechy: emocjonalność, aktywność i towarzyskość. Początkowo zaliczano tu także impulsywność, lecz okazało się, że nie jest to cecha jednorodna i trudno określić, w jakim stopniu jest dziedziczna.
Jedną z pierwszych klasyfikacji temperamentu była ta stworzona przez Hipokratesa, a rozwinięta przez Galena. Nazwy typów w tej klasyfikacji są stosowane do dzisiaj, choć teoria humoralna, na której opierał się podział, dawno odeszła do lamusa. Są one następujące:
- choleryk – porywczy, energiczny, niecierpliwy, o cechach przywódczych;
- sangwinik – towarzyski, rozmowny, chaotyczny, pogodny;
- flegmatyk – pogodny, zrównoważony, dość powolny, zdystansowany;
- melancholik – wrażliwy, uczuciowy, podatny na stany lękowe i depresję.
Iwan Pawłow postawił hipotezę, że zachowaniami kieruje układ nerwowy. Badał warunkowanie odruchów i ich zależność od właściwości układu nerwowego. Właściwości te to siła procesu pobudzenia (zdolność komórki korowej do wytrzymywania pobudzenia bez hamowania ochronnego), hamowanie ochronne (ochrona komórek przed przeciążeniem), równowaga procesów nerwowych i ruchliwość procesów nerwowych. Połączenia tych właściwości tworzą typy układu nerwowego odpowiadające temperamentom. Według tego podziału melancholik odpowiada typowi słabemu. W ramach typu silnego można wyodrębnić typ niezrównoważony (choleryk) i zrównoważony, który z kolei dzieli się na ruchliwy (sangwinik) i powolny (flegmatyk).
Kontynuacją badań Pawłowa była Regulacyjna Teoria Temperamentu Jana Strelaua. Wyodrębnił on dwa podstawowe poziomy, na których działa temperament – energetyczny i czasowy.
Na poziomie energetycznym temperament opisywany jest następującymi cechami:
- reaktywność emocjonalna – wrażliwość i wydolność (wytrzymałość na stymulację); osoby wysokoreaktywne są zarazem mało wydolne, reagują silnymi emocjami i źle znoszą nieprzyjemne sytuacje; z kolei niskoreaktywne są mniej wrażliwe, a bardziej wydolne;
- aktywność – częstość i intensywność działań; osoba wysokoreaktywna jest jednocześnie mniej aktywna, gdyż zabezpiecza się przed nadmierną stymulacją; natomiast niskoreaktywna potrzebuje większej stymulacji i zapewnia ją sobie przez aktywność.
Z kolei na poziomie czasowym przejawiają się następujące cechy:
- żwawość – szybkie reagowanie, duża aktywność, łatwa zmiana zachowania;
- perseweracja – kontynuowanie zachowań także po tym jak bodziec, który te zachowania wywołał, przestał działać;
- wrażliwość sensoryczna – reagowanie na bodźce o małej wartości sensorycznej;
- wytrzymałość – zdolność do adekwatnych reakcji w sytuacji działania długotrwałego lub silnego bodźca.
Różni badacze wypracowali swoje własne koncepcje temperamentu i podziały na typy, ale w kilku kwestiach zasadniczo się zgadzają:
- temperament występuje od najwcześniejszego dzieciństwa;
- jest względnie stały w ciągu całego życia;
- zależy od uwarunkowań biologicznych (choć tu badacze przyjmują różne uwarunkowania jako podstawę temperamentu).